ویژه نامه ضیافت مشرق - نشست مکانیزم‌های نظارت خداوند بر رفتار انسان و اثر آن بر تنظیم رفتار اجتماعی از دیدگاه قرآن کریم با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین محمد داوری و حضور جمعی از علاقمندان در سالن هویزه بیست و دومین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم برگزار شد.
در این نشست داوری گفت: قرآن به عنوان کتابی که دستو‌العمل زندگی برای انسان‌هاست تمامی ابزارها برای رسیدن انسان به کمال و سعادت را فراهم کرده است. این کمال و سعادت در پرتو بایدها و نبایدها شکل می‌گیرد و این هنجارها هستند که ما را به سعادت حقیقی که مد نظر قرآن کریم است، می‌رسانند. انسان ها بر اساس اختیاری که خداوند به آنها عطا فرموده امکان تخلف از دستورات خداوند برای آنها مهیاست؛ یکی از راه های کنترل و تنظیم رفتار انسان که در قرآن کریم آمده این است که خدا ناظر بر رفتار انسان است و با ابزارهایی رفتار انسان را کنترل می‌کند.
وی در ادامه اظهار کرد: یکی دیگر از موارد مؤثر در پیشگیری از رفتارهای نابهنجار نظارت است. برای بررسی مکانیزم‌های مورد بحث در این پژوهش تمام قرآن کریم را مطالعه و آیات مربوط را کدگذاری کرده‌ایم و بر اساس روش گراند تئوری یا روش رویش نظریه به عنوان یک روش کیفی اکتشافی تمام آیات مورد بررسی قرار داده‌ایم. از مطالعه مجموع آیات قرآن کریم 376 آیه درباره نظارت خداوند بر رفتار انسان است. همچنین از مجموع این آیات 45 مفهوم به دست آمد که به واسطه آنها خداوند بر رفتار ما نظارت می‌کند.
داوری تصریح کرد: در این مطالعه ابتدا با یک مطالعه اکتشافی تمام آیات قرآن کریم را مطالعه کردیم و بعد از کدگذاری اولیه، کدگذاری محوری انجام شد. پس از این مطالعات 4 محور اساسی به دست آمد که همه آیات نظارتی ذیل آنها می‌گنجند. محورهای نظارت مستقیم خداوند بر رفتار انسان، در منظر خداوند بودن کنش‌های انسان، آشکار شدن کنش‌های انسان در قیامت و در منظر شاهدان الهی کنش‌های انسان چهار محور اساسی بودند که 376 آیه مربوط به نظارت خداوند را ذیل آنها تقسیم بندی کردیم.
وی در ادامه اظهار کرد: زیر مجموعه این 4 محور مفاهیم متعددی قرار دارند که با توجه به هر محور استخراج و ذیل آن ثبت شده‌اند. بیشتر این آیات به محور نخست یعنی نظارت مستقیم خداوند بر رفتار انسان اشاره دارند. تمام آیاتی که در آنها صفات علیم، خبیر و مانند آنها به کار برده شده‌اند در این بخش قرار می‌گیرند. آیاتی که با «علیم بذات الصدور» و مانند آن ختم می‌شوند در محور دوم قرار دارند. در محور سوم نیز بسیاری از روایت‌ها وجود دارند که به این مطلب که کنش‌های ما در قیامت برای خداوند واضح و روشن خواهند بود، اشاره می‌کنند. در محور چهارم نیز تمام آیاتی که به نظارت فرشتگان چپ و راست، شهادت دادن زمین، مکان و اعضای بدن انسان اشاره می‌کنند، قرار می‌گیرند.
وی درباره اهمیت موضوع نظارت گفت: اهمیت این موضوع چند دلیل اصلی دارد اول اینکه تعداد آیاتی که درباره نظارت خداوند بر رفتار انسان در قرآن آمده است بسیار زیاد هستند. دوم اینکه در این آیات از مفاهیم متنوع و متناسب با فهم همه افراد جامعه استفاده شده است. سوم اینکه در مجموع این آیات از الفاظ و شیوه‌های مختلف ادبی برای بیان اهمیت این موضوع استفاده شده است مثلاً از جمله اسمیه برای تأکید استفاده شده است. سؤال اصلی که در این پژوهش مطرح شده این است که چگونه اعتقاد انسان به اینکه خداوند نظاره‌گر اعمال و افعال او است باعث می‌شود تا انسان به صورت بهنجار رفتار کند و همیشه تقوی پیشه کند؟
برای پاسخ به این سؤال از دو دیدگاه می‌توان وارد شد: اول اینکه به لحاظ روانشناسی انسان دوست دارد که اعمال خوب او را همه ببینند و کارهای بد او از دید همگان پنهان بماند. انسان اگر بداند که اهل بیت (ع) اعمال بد او را می‌بینند و او مقبولیت خود نزد آنها را از دست می‌دهد، هیچگاه به اعمال بد و نابهنجار نمی‌پردازد. دوم اینکه انسان به صورت ذاتی میل دارد تصور خوبی از خود ارائه دهد و همه او را به عنوان یک انسان خوب بشناسند و تصور مثبتی از وی داشته باشند.
ویافزود: اعتقاد به نظارت خداوند آثار متعددی دارد از جمله اینکه زمینه ترس از خداوند را فراهم می‌کند که خود این ترس دو بعد دارد اول ترس از مجازات خداوند و دوم ترس از اینکه انسان محبت و دوستی با خداوند را از دست بدهد. ایمان به نظارت خداوند باعث می‌شود تا هنگام رفتار نابهنجار احساس شرم از خداوند انسان را فرا بگیرد. همچنین ایمان به نظارت الهی نوعی احساس آرامش روحی را در انسان به وجود می‌آورد که از پیامدهای آن ایجاد شخصیت سالم است.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمد داوری به مقایسه شیوه‌های نظارت بر رفتار اجتماعی انسان در دو فرهنگ غربی و اسلامی پرداخت و گفت: مهمترین ابزاری که جوامع پیشرفته برای کنترل افراد به کار می‌برند وسایل الکترونیکی است، به گونه‌ای که افراد در تمام حالات حس کنند که زیر کنترل هستند و در نتیجه با این احساس نظارت، خود را کنترل کنند. اما قرآن کریم رفتار ما را با نظارت باطنی و اعتقاد ما به نظارت الهی کنترل می‌کند. اگر در آموزش قرآن کریم از دوران کودکی آیات به گونه‌ای کاربردی آموزش داده شوند و در افراد به گونه‌ای نهادینه شوند که همیشه حس کنند خداوند به آنها نزدیک است همیشه بهنجار رفتار می‌کنند.
در این نشست داوری گفت: قرآن به عنوان کتابی که دستو‌العمل زندگی برای انسان‌هاست تمامی ابزارها برای رسیدن انسان به کمال و سعادت را فراهم کرده است. این کمال و سعادت در پرتو بایدها و نبایدها شکل می‌گیرد و این هنجارها هستند که ما را به سعادت حقیقی که مد نظر قرآن کریم است، می‌رسانند. انسان ها بر اساس اختیاری که خداوند به آنها عطا فرموده امکان تخلف از دستورات خداوند برای آنها مهیاست؛ یکی از راه های کنترل و تنظیم رفتار انسان که در قرآن کریم آمده این است که خدا ناظر بر رفتار انسان است و با ابزارهایی رفتار انسان را کنترل می‌کند.
وی در ادامه اظهار کرد: یکی دیگر از موارد مؤثر در پیشگیری از رفتارهای نابهنجار نظارت است. برای بررسی مکانیزم‌های مورد بحث در این پژوهش تمام قرآن کریم را مطالعه و آیات مربوط را کدگذاری کرده‌ایم و بر اساس روش گراند تئوری یا روش رویش نظریه به عنوان یک روش کیفی اکتشافی تمام آیات مورد بررسی قرار داده‌ایم. از مطالعه مجموع آیات قرآن کریم 376 آیه درباره نظارت خداوند بر رفتار انسان است. همچنین از مجموع این آیات 45 مفهوم به دست آمد که به واسطه آنها خداوند بر رفتار ما نظارت می‌کند.
داوری تصریح کرد: در این مطالعه ابتدا با یک مطالعه اکتشافی تمام آیات قرآن کریم را مطالعه کردیم و بعد از کدگذاری اولیه، کدگذاری محوری انجام شد. پس از این مطالعات 4 محور اساسی به دست آمد که همه آیات نظارتی ذیل آنها می‌گنجند. محورهای نظارت مستقیم خداوند بر رفتار انسان، در منظر خداوند بودن کنش‌های انسان، آشکار شدن کنش‌های انسان در قیامت و در منظر شاهدان الهی کنش‌های انسان چهار محور اساسی بودند که 376 آیه مربوط به نظارت خداوند را ذیل آنها تقسیم بندی کردیم.
وی در ادامه اظهار کرد: زیر مجموعه این 4 محور مفاهیم متعددی قرار دارند که با توجه به هر محور استخراج و ذیل آن ثبت شده‌اند. بیشتر این آیات به محور نخست یعنی نظارت مستقیم خداوند بر رفتار انسان اشاره دارند. تمام آیاتی که در آنها صفات علیم، خبیر و مانند آنها به کار برده شده‌اند در این بخش قرار می‌گیرند. آیاتی که با «علیم بذات الصدور» و مانند آن ختم می‌شوند در محور دوم قرار دارند. در محور سوم نیز بسیاری از روایت‌ها وجود دارند که به این مطلب که کنش‌های ما در قیامت برای خداوند واضح و روشن خواهند بود، اشاره می‌کنند. در محور چهارم نیز تمام آیاتی که به نظارت فرشتگان چپ و راست، شهادت دادن زمین، مکان و اعضای بدن انسان اشاره می‌کنند، قرار می‌گیرند.
وی درباره اهمیت موضوع نظارت گفت: اهمیت این موضوع چند دلیل اصلی دارد اول اینکه تعداد آیاتی که درباره نظارت خداوند بر رفتار انسان در قرآن آمده است بسیار زیاد هستند. دوم اینکه در این آیات از مفاهیم متنوع و متناسب با فهم همه افراد جامعه استفاده شده است. سوم اینکه در مجموع این آیات از الفاظ و شیوه‌های مختلف ادبی برای بیان اهمیت این موضوع استفاده شده است مثلاً از جمله اسمیه برای تأکید استفاده شده است. سؤال اصلی که در این پژوهش مطرح شده این است که چگونه اعتقاد انسان به اینکه خداوند نظاره‌گر اعمال و افعال او است باعث می‌شود تا انسان به صورت بهنجار رفتار کند و همیشه تقوی پیشه کند؟
برای پاسخ به این سؤال از دو دیدگاه می‌توان وارد شد: اول اینکه به لحاظ روانشناسی انسان دوست دارد که اعمال خوب او را همه ببینند و کارهای بد او از دید همگان پنهان بماند. انسان اگر بداند که اهل بیت (ع) اعمال بد او را می‌بینند و او مقبولیت خود نزد آنها را از دست می‌دهد، هیچگاه به اعمال بد و نابهنجار نمی‌پردازد. دوم اینکه انسان به صورت ذاتی میل دارد تصور خوبی از خود ارائه دهد و همه او را به عنوان یک انسان خوب بشناسند و تصور مثبتی از وی داشته باشند.
ویافزود: اعتقاد به نظارت خداوند آثار متعددی دارد از جمله اینکه زمینه ترس از خداوند را فراهم می‌کند که خود این ترس دو بعد دارد اول ترس از مجازات خداوند و دوم ترس از اینکه انسان محبت و دوستی با خداوند را از دست بدهد. ایمان به نظارت خداوند باعث می‌شود تا هنگام رفتار نابهنجار احساس شرم از خداوند انسان را فرا بگیرد. همچنین ایمان به نظارت الهی نوعی احساس آرامش روحی را در انسان به وجود می‌آورد که از پیامدهای آن ایجاد شخصیت سالم است.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمد داوری به مقایسه شیوه‌های نظارت بر رفتار اجتماعی انسان در دو فرهنگ غربی و اسلامی پرداخت و گفت: مهمترین ابزاری که جوامع پیشرفته برای کنترل افراد به کار می‌برند وسایل الکترونیکی است، به گونه‌ای که افراد در تمام حالات حس کنند که زیر کنترل هستند و در نتیجه با این احساس نظارت، خود را کنترل کنند. اما قرآن کریم رفتار ما را با نظارت باطنی و اعتقاد ما به نظارت الهی کنترل می‌کند. اگر در آموزش قرآن کریم از دوران کودکی آیات به گونه‌ای کاربردی آموزش داده شوند و در افراد به گونه‌ای نهادینه شوند که همیشه حس کنند خداوند به آنها نزدیک است همیشه بهنجار رفتار می‌کنند.
